همزمان با هفته گردشگری و توسط پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی، نشست تخصصی «زیارت و سلامت معنوی» برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی، دکتر محمدحسین ایمانی خوشخو، رئیس پارک ملی علوم و فناوری‌ نرم و صنایع فرهنگی جهاددانشگاهی در این نشست گفت: گردشگری معنوی یک گونه از گردشگری نیست، بلکه یک رویکرد است.

وی ادامه داد: گردشگری به معنای آن است که عده‌ای با هدفی از جایی به جای دیگری بروند و بازگردند که یکی از این هدف‌ها زیارت است.

وی با اشاره به اینکه گردشگران مذهبی افرادی هستند که دوست دارند به یک مکان مذهبی سفر کنند، اضافه کرد: می‌توان گفت که تاثیرگذاری یک اذان بر یک گردشگر خارجی، گردشگری مذهبی به شمار می‌رود.

وی با تاکید بر اینکه گردشگری زیارتی نوعی از گردشگری است، بیان کرد: هدف اصلی سفر، آرام بخشیدن به روح است و روح یک مقوله غیرمادی است که به تناسب مصلحت در قفسی گذاشته شده و همانطور که گفته شد جنس آن غیرمادی است که در یک فضای مادی دچار خستگی می‌شود و سفر، آرامش مجدد را به روح باز می‌گرداند.

رئیس پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی جهاددانشگاهی با اشاره به اینکه در مطالعات گردشگری سهم مطالعات غیرمادی گردشگری بسیار کم است، خاطرنشان کرد: گردشگری معنوی یک گونه از گردشگری نیست، بلکه یک رویکرد است.

ایمانی خوشخو با بیان اینکه در همه گونه‌های گردشگری می‌توان گردشگری معنوی داشت، گفت: فردی که به مشهد سفر می‌کند، هدف اولیه‌اش زیارت است، البته ممکن است در این سفر بازار و مکان‌های فرهنگی و تفریحی را نیز تجربه کند.

وی با انتقاد از ایجاد گردشگری سلامت در وزارت بهداشت، اظهار کرد: گردشگری سلامت باید در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی باشد. گردشگر سلامت خارجی در ایران نداریم، بلکه بیمار خارجی داریم.

فلسفه اصلی زیارت، دست‌یابی به سلامت معنوی است

در ادامه، رئیس جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: سالانه میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی برای التیام دردهای روح و صفای باطن به مشهدالرضا سفر می‌کنند و از آن بارگاره قدسی طلب کمک و عنایت دارند. در واقع می‌توان گفت که فلسفه اصلی زیارت، دست‌یابی به سلامت معنوی است.

دکتر حسین امینی مشهدی، اظهار کرد: باعث افتخار ما در جهاددانشگاهی است که پژوهشگران و محققان ما در چنین موضوعاتی که هم با حیات دنیوی و هم با حیات اخروی ما سرکار دارد، ورود پیدا می‌کنند.

وی اضافه کرد: سالانه میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی خسته از زخم‌ها و رنج‌های روزمره زندگی برای التیام دردهای روح و صفای باطن به مشهدالرضا سفر می‌کنند و از آن بارگاه قدسی طلب کمک و عنایت دارند. در واقع می‌توان گفت که فلسفه اصلی زیارت، دست‌یابی به سلامت معنوی است.

امینی با اشاره به اینکه اساس حیات، جست‌وجوی ارتباط انسان متناهی با نامتناهی است، ادامه داد:  رهاورد این اتصال به نامتناهی، آرامش، نشاط و سلامت معنوی است.  آیه شریفه ۲۸ سوره رعد که همه ما آن را خوانده‌ایم «الا به ذکر الله تطمئن القلوب» در واقع اشاره آشکار قرآن به این امر است. یاد خداوند در قلب‌ها آرامش ایجاد می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: دوری و بریدگی از نامتناهی، انسان را به انواع بیماری‌های روحی و جسمی مبتلا کرده و او را همچون نی که از اصل خود بریده شده نالان می‌کند. مهم‌ترین کارکرد انبیا و اولیای الهی، ایجاد آگاهی‌ و اتصال به عالم ماوراءالطبیعه است که منجر به آرامش روحی و جسمی انسان است.

رئیس جهاددانشگاهی خراسان رضوی بیان کرد: حرکت خیل عظیم مردم در طول سال برای زیارت به‌ ویژه مسلمانان به حج، یا زیارت اربعین و یا تشرف میلیون‌ها زائر به مشهد مقدس در وهله اول تعالی روح و شفای بیماری‌های دل است. بیماری روح، بدترین نوع بیماری بشر است و قطعاً درمان این نوع بیماری، طبیبان خبیری می‌خواهد که رنج‌های عمیق و بزرگ بشریت را بشناسند و راه‌های درمان آن را یافته باشند.

وی با اشاره به اینکه دعا و ادبیات عرفانی ما سرشار از این معانی است، اظهار کرد: این متون خواسته‌ها و انتظارات مؤمنان از انبیا و اولیای الهی را که واسطه فیض هستند به زبان‌های مختلف بیان کرده است. یکی از سروده‌ها که این معانی را به زیباترین شکل آورده «شاه پناهم بده، خسته راه آمدم/ آه نگاهم نکن، غرق گناه آمدم/  راه خراسان چنین، ماه خراسان چنان/  شاه خراسان ببین، بهر پناه آمدم/ شاه خراسانیم، رستم دستانی‌ام /دست مرا رد مکن، بر در شاه آمدم/  شافی دارالشفاء، پنجره فولاد کو/ در طلب شاخه‌ای مهرگیا آمدم / باد موافق وزید از طرف صحن قدس/ نام مرا خواند و رفت، چون پر کاه آمدم ».

ارتقاء سطح شادکامی مردم با تسهیل و ترویج امر زیارت

همچنین در این نشست، عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: از آنجایی که گردشگری سطح شادکامی را افزایش می‌دهد به همین دلیل در کشور ساسیت‌گذاران باید به ترویج و تسهیل امر زیارت بیش از پیش اهتمام ورزند.

دکتر سعید خدیوی عنوان کرد: بر اساس تحقیقات انجام شده حدود ۵۰ درصد از شادکامی افراد از طریق وراثت از پیش تعیین شده، ۱۰ درصد از طریق شرایط محیط و ۴۰ درصد از طریق تاثیر فعالیت‌های عمدی تکمیل می‌شود. این تئوری این امکان را برای فرد فراهم می‌کند تا از طریق گردشگری، شادکامی را افزایش دهد.

وی افزود: امروزه شاخص شادکامی به عنوان مهم‌ترین شاخص توسعه مورد توجه کشورها قرار گرفته است، تا آنجا که دولت‌ها به راه‌اندازی وزارتخانه و شورای سیاستگذاری در این زمینه پرداخته‌اند.

عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: هنگامی که شادکامی به عنوان هدف دولت پذیرفته شود، این امر تاثیرات عمیق دیگری بر سایر نهادها همچون سلامت، به ویژه سلامت روان و سلامت معنوی خواهد گذاشت.

خدیوی به ادبیات نظری گردشگری اشاره و خاطرنشان کرد: گردشگری از طریق عوامل گوناگون روی سطح شادکامی تاثیرگذار می‌گذارد و باید بدانیم که از طریق فعالیت‌های مختلف گردشگری، افراد می‌توانند به آرامش جسمی و روحی دست یابند.

وی با اشاره به اینکه بر اساس نظریه انگیزش اجتماعی، گردشگری می‌تواند برخی از نیازهای اجتماعی مانند هویت، احساس تعلق و احترام به دیگران را برآورده کند، عنوان کرد: بر اساس نظریه غرقگی،  انگیزه ذاتی به انگیزه‌ای گفته می‌شود که از درون فرد ناشی شده و افراد به خاطر خود در فعالیت‌های مختلف شرکت می‌کنند. این نظریه به مفهوم حوزه معنویت بسیار نزدیک است و می‌تواند سطح شادکامی را افزایش دهد.

وی با بیان اینکه زیارت از دل دینداری بیرون آمده است، عنوان کرد: بر اساس مطالعات انجام شده، دینداری به طور قابل توجهی شادکامی را چه از طریق حمایت اجتماعی، چه از طریق حس انسجام و چه از طریق برگزاری نمایشگاه‌های مذهبی افزایش می‌دهد.

وی با اشاره به مقوله درهم تنیدگی زیارت و گردشگری، اظهار کرد: زائران پیاده نزدیکترین گروه به زائران سنتی هستند.

وی با اشاره به مطالعاتی که طی سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ انجام گرفته است، تصریح کرد: زائران ایرانی پیاده به طور کلی شادکامی بالاتری نسبت به متوسط کشور داشته‌اند، اما در کشور عراق با توجه به اینکه چیزی حدود نیمی از جمعیت این کشور در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند، میزان شادکامی مردم عراق تفاوت مشخصی با متوسط جامعه ندارد.

وی ادامه داد: بر این اساس سیاستگذاران به منظور ارتقاء سطح شادکامی جامعه در ایران که شاخص مناسبی برای دستیابی به توسعه است باید به ترویج و تسهیل امر زیارت در کشور ایران و شهر مشهد بیش از پیش اهتمام ورزند.

معنا، حلقه گم‌ شده جوامع امروزی

در ادامه این نشست، مدیر مرکز فعالیت‌های قرآنی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اینکه بزرگترین شاخصه سلامت معنوی درک معنای زندگی است، گفت: مشکلی که ما در کلان‌شهرها و یا اساسا در بسیاری از جوامع و زیست کنونی با پیشرفت‌های موجود داریم، گم شدن معنای زندگی است.

دکتر علی الهی خراسانی عنوان کرد: معنای زندگی نیاز به درکی فلسفی و علمی پیچیده‌ای ندارد، معنای زندگی باید تجربه شود؛ به این معنی که ما نمی‌توانیم تمام افراد را دعوت کنیم و برای آن‌ها دوره‌های روانشناسی برگزار کنیم تا این افراد تبدیل به عارفان نامی شوند و سپس بتوانند معنای زندگی را درک کنند.

وی با اشاره به اینکه معنا در زندگی و درک این معنا نیاز به تجربه و فضایی دارد که این معنا درک شود، ادامه داد: کتاب معنویت «فیلیپ شلدریک» که یک متکلم مسیحی معروف است، اشاره می‌کند که معنویت یک رویکرد کاملا هماهنگ و نظم‌دهنده به زندگی دارد، یعنی گویی که این تضادها و بود و نبودها را کم می‌کند و به یک عامل یکپارچه کننده اشاره می‌کند تا زندگی را به مثابه کل واحد تشخیص بدهد و به آن معنا برساند و در یک نگاه به لحاظ تاریخی و ادبی، امر معنوی به امر قدسی پیوند می‌خورد.

مدیر مرکز فعالیت‌های قرآنی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، مکان‌هایی به عنوان مکان‌های زیارت وجود دارد که این مکان‌ها در واقع تجربه معنوی انسان‌ها هستند؛ به این معنی که زیارت، مکان‌مند شدن معنویت است و زیارت در واقع به مثابه فضایی است که انسان‌ها در آن محل معنا، هیبت و ابهت را درک می‌کنند و می‌توان گفت که شاخصه معنویت، ابهت و هیبت است.

الهی خراسانی ادامه داد: تفاوت یک مکان معنوی با یک مکان غیر معنوی این است که وقتی وارد یک مکان معنوی می‌شوید یک خضوع، فروتنی و کرنشی نسبت به امر متعالی دارید و فضای هیبت و ابهت را درک می‌کنیم که باعث آرامش و اطمینان می‌شود، بنابراین به هر میزانی که فضای معنوی برهم‌زننده فضای هیبت و ابهت باشد و هر چقدر تجربه زیارت و مکان زیارتی نتواند این فضا را رقم بزند، عملا فضای زیارت به یک مکان تفریح و سرگرمی مذهبی تبدیل می‌شود.

وی با اشاره به اینکه بزرگترین مکان زیارتی ایران، حرم مطهر امام رضا(ع) است، تصریح کرد: این مکان با همین فضای ابهت و هیبت می‌تواند به زندگی انسان‌ها معنا دهد و سلامت معنوی را رقم بزند، اما این مکان به دلیل تبرک جستن‌های افراطی و مناسک‌زدگی به یک فضای تفریحی و سرگرمی مذهبی و یک فضای گردشگری با الگوی لذت مادی تبدیل شده است.

الهی خراسانی با بیان اینکه کار ویژه یک مکان زیارتی بسیار متفاوت با یک مکان گردشگری است، گفت: کار ویژه یک مکان زیارتی برگزاری مراسم و مناسک‌های مذهبی همچون نماز عید فطر و نماز جمعه و... نیست و باید برای برگزاری مراسم در شهر، جایی فراهم شود و هر چقدر که برگزاری این مراسم‌ها و آلودگی‌های بصری و صوتی زیاد شود، عنصر خلوت و سکوت که درک فضای ابهت و هیبت است برهم می‌خورد و برهم خوردن این درگاه خلوت این است که انسان‌ها نمی‌توانند با خویشتن گفت‌وگو داشته باشند و یا به یک امر خارج از مناسبات مادی خود تکیه کنند.

وی بیان کرد: وقتی کار ویژه یک مکان زیارتی از بین می‌رود، می‌بینیم که گاهی جرم‌خیزی در شهرهای مقدس نسبت به مکان‌های دیگر بیشتر شده و کم نیست و جرایمی چون عصبانیت، ناامیدی، میزان طلاق و همچنین استفاده از آرامش بخش‌های مصنوعی همچون دسترسی به مواد مخدر در آن‌ها قابل توجه می‌شود. اکنون سوال این است که چرا باید یک منبع بزرگ معنادهی به زندگی در لایه‌ها و بافت‌های زیست فردی دیده نشود؟ می‌توان این گونه پاسخ داد که این موضوع به این باز می‌گردد که فضای ابهت، هیبت، خلوت و گفت‌وگو با خویشتن را کاملا خراب کرده‌ایم.

الهی خراسانی یادآور شد: ما زیارت را به مثابه یک کالای تجاری معرفی و انگاره زیارت را برای مردم مشهد به انگاره‌ای تجاری تبدیل کرده‌ایم. علاوه بر مناسک‌های مذهبی، ساخت‌وسازهای اطراف حرم مواردی چون زیست زندگی نیز در این حوزه تخریب شده و این موضوع منجر به تخریب معنای زندگی شده است؛ می‌توان گفت که انسان‌ها اطراف حرم زندگی نمی‌کنند و زندگی تجاری همچون احداث هتل رقم خورده است.

وی با تاکید بر اینکه هتل‌های اطراف حرم مطهر، این مکان زیارتی را به یک اردوگاه تفریحی مذهبی تبدیل کرده است، خاطرنشان کرد: بحث خیر عمومی و مشارکت‌جویی افراد در تجربه زیارت نیز می‌تواند معنای زندگی را پررنگ کند، خیر عمومی به معنای خرید و فروش نیست، آن چیزی که به صورت چشمگیر در پیاده‌روی اربعین دیده می‌شود و برجسته است، خیر عمومی بوده که خود انسان‌ها در آن مشارکت دارند و باعث معنادهی به زندگی می‌شوند.

معنویت در زیارت یک بحث حیاتی است

در این نشست، عضو پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت: با توجه به اینکه در گردشگری موضوع زیبایی مطرح است در زیارت اما معنویت ارجحیت پیدا می‌کند، چرا که هدف از زیارت افزایش معنویت افراد است

جت‌الاسلام‌ والمسلمین سیدرضا شیرازی با اشاره به مفهوم مغالطه اشتراک لفظی در منطق به معنای اینکه اگر تفاهمی در لفظ نباشد ارتباط گفتمانی صحیحی برقرار نمی‌شود، اظهار کرد: یکی از مباحث، مفهوم شناسی در بحث زیارت، سلامت، معنویت و سلامت معنوی است. اگر هم‌ردیف و نه معادل زیارت را در غرب pilgrimage در نظر بگیریم، حداقل می‌توانیم بگوییم در نگاه اسلامی با نگاه غربی تفاوت‌هایی وجود دارد. در غرب ما چیزی به نام زیارت سکولار داریم.

وی اضافه کرد: منشا زیارت سکولار این است که ما در حقیقت تقدس‌های مختلفی داریم؛ به این معنی که امر قدسی ملاک امر دینی از قید دینی در غرب است. بنابر چیزی که در حال حاضر به توافق رسیده این است که ما یک نوع امر مقدس نداریم. تقدس دینی، تقدس حضرت مسیح یا تقدس امر متعالی خداوند با تقدس فردی که برای وطن خود رفته است و جان خود را فدا کرده است که ما اصلاحا از آن به عنوان شهید یاد می‌کنیم و همچنین مقدس بودن پدر، مادر و معلم تفاوت دارد؛ در نتیجه زیارت و سفر به قسمتی که امری مقدس از بحثی مثل جنگ که هیچ ربطی به دین ندارد Secular pilgrimage نامیده می‌شود.

شیرازی ادامه داد: رفتن به ورزشگاهی که در آن خاطره‌ای از جنس قدسی وجود داشته باشد نیز Secular pilgrimage  محسوب می‌شود. به عنوان مثال ما در ایران زیات راهیان نور را که در اروپا Secular pilgrimage نامیده می‌شود را یک زیارت دینی می‌دانیم؛ چرا که جنگ تحمیلی یک جنگ مقدس دینی است. بنابراین باید در بحث زیارت دقت لازم و کافی داشته باشیم.

عضو پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به اینکه در سازمان بهداشت جهانی ۳ نوع سلامت جسمی، روانی و اجتماعی عنوان شده است و سلامت معنوی را تعریف نکرده‌اند، خاطرنشان کرد: در ادبیات بهداشت آمریکا و اروپا سلامت معنوی اما وجود دارد. در خصوص معنویت حداقل ۲ تعریف وجود دارد. یک تعریف این است که ارتباط با امر متعالی به طوری باشد که نمود آن معنا به زندگی و مرگ بوده و نتایج آن به صورتی باشد که افراد در زندگی آرامش پیدا کنند و ارتباطات خوبی داشته باشند که به آن spirituality گفته می‌شود؛ این تعریف در پارادایم دینی قرار می‌گیرد.

شیرازی افزود: یک تعریف دیگر از معنویت وجود دارد که برون‌ دینی است. در این تعریف بیشتر موضوع فکر، باور و امور اخلاقی فرد است تا بتواند کاری کند که ارتباطات افراد به صورت نیکوکارانه بوده، آرامش داشته باشند و زندگی از طریق باورهای اخلاقی و دنیایی معنا یابد.

 

وی با اشاره به اینکه ۲ تعریف عنوان شده از معنویت دارای اختلافاتی هستند، اظهار کرد: سلامت معنوی نیز به تبع این اختلافات تعریف‌های مختلفی داشته و زمانی که تعاریف مختلف باشد شاخص‌های اندازه‌گیری، ملاک‌ها و معیارهای آن متفاوت می‌شود.

عضو پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مورد سابقه مباحث گردشگری، گفت: طبیعتا مباحث گردشگری نیز در ایران و غرب سابقه بیشتری نسبت به مباحث زیارتی دارند. با توجه به تولیدات علمی انجام شده شاید بتوان گفت که گردشگری خود را متولی امر زیارت می‌داند.

شیرازی ادامه داد: اما هم‌اکنون در جهان رشته‌ای به نام pilgrimage در حال تاسیس است. همانطور که می‌دانید رشته‌های دانشگاهی از بطن رشته‌های دیگر تولید می‌شود؛ هم اکنون پژوهشکده‌ای در آمریکا وجود دارد که در رشته مطالعات زیارت، پژوهش‌های خوبی انجام داده است. در دانشگاهYork انگلستان نیز مرکز پژوهشی درباره زیارت وجود دارد. همچنین مجله علمی اینترنشنال به موضوعات گردشگری علمی و زیارت پرداخته است.

وی اضافه کرد: معنویت در زیارت یک بحث حیاتی است. معادل مبانی فلسفی معنویت در گردشگری، زیبایی‌شناسی است که «جان ترایب» یکی از نظریه‌پردازان حوزه گردشگری در کتاب تحت عنوان «Philosophical Issues in Tourism» در ۳ بخش جابجایی، زیبایی‌شناسی در مبانی فلسفی گردشگری و محیط زیست را معرفی کرده است. ما اگر بخواهیم نگاشت مباحث مهم‌ترین بحث زیارت را بر این اساس بگوییم، بحث معنویت معادل زیارت است. در مقابل اینکه در گردشگری موضوع زیبایی مطرح است در زیارت معنویت ارجحیت پیدا می‌کند؛ زیرا در زیارت هدف آن است که معنویت افراد افزایش پیدا کند.

https://khr.acecr.ac.ir